Τι ερωτήσεις θα έκανες σε μία αστροφυσικό αν την είχες τώρα μπροστά σου; Δέκα τέτοιες ερωτήσεις κάναμε στην Ελένη Βαρδουλάκη.
Η ίδια σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με κατεύθυνση την Αστροφυσική. Είναι κάτοχος διδακτορικού από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συνέχισε την ακαδημαϊκή της πορεία ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια στην Αστροφυσική σε Πόρτο (Πορτογαλία), Κρήτη, Βόννη και Τάουτενμπουργκ (Γερμανία), όπου και βρίσκεται από το 2015. Είναι μέλος διεθνών συνεργασιών (COSMOS, EMU, MeerKAT, LOFAR) σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία. Η έρευνα της επικεντρώνεται στη μελέτη ενεργών γαλαξιακών πυρήνων, το πως γεννιούνται και εξελίσσονται οι γαλαξίες και τα αστέρια που τους αποτελούν, καθώς και την αλληλεπίδραση γαλαξιών και περιβάλλοντος, με χρήση δεδομένων από το ευρύ φάσμα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας.
Η αστροφυσική είναι μια από τις μεγάλες της αγάπες και προσπαθεί να τη μεταδώσει σε όλο τον κόσμο. Είναι πολύ ενεργή στην επικοινωνία της επιστήμης στο ευρύ κοινό, όπου μέσω εκλαϊκευμένων βίντεο (Youtube: Rogue Astrophysics) και άρθρων προσπαθεί να φτιάξει μια γέφυρα μεταξύ έρευνας και καθημερινότητας. Το βιβλίο της εκλαϊκευμένης αστροφυσικής, το ‘Σύμπαν στο τσεπάκι σου΄από την Key Books, περιγράφει το σύμπαν μας και τη θέση μας σε αυτό με απλό και κατανοητό τρόπο.
Εδώ είναι λοιπόν οι 10 ερωτήσεις που της κάναμε. Απάντησε σε όλες, ακόμα και στις πιο απρόσμενες.
Τι θα συμβεί στο σώμα ενός ανθρώπου, αν βγει στο διάστημα χωρίς στολή;
Ωχ, αρχίσαμε με τις μακάβριες. Δυστυχώς ο άνθρωπος θα πεθάνει από ασφυξία. Στο διάστημα δεν υπάρχει οξυγόνο να αναπνεύσει. Μέσα σε 15 δευτερόλεπτα ο εγκέφαλος σταματά να οξυγονώνεται, σταματά να λειτουργεί, ο άνθρωπος χάνει τις αισθήσεις του. Αλλά δεν πεθαίνει ακόμα. Το σώμα του πρήζεται, αρχίζει να χάνει τα υγρά και αέρια που έχει και ψύχεται. Τα χείλη του είναι παγωμένα. Τελικά θα πεθάνει από ασφυξία μετά από περίπου 3 λεπτά. Πειράματα σε σκύλους έδειξαν ότι αν εκτεθούν σε συνθήκες εγγύς κενού μέχρι 90 δευτερόλεπτα μπορεί να επιζήσουν, αλλά αυτό που συμβαίνει στο σώμα τους δεν είναι ευχάριστο. Αν εκτεθούν για πάνω από 2 λεπτά δεν επιζούν. Πειράματα σε χιμπατζήδες έδειξαν ότι μπορούν να επιζήσουν γύρω στα 3 λεπτά, με λυπηρά αποτελέσματα καθώς επηρεάζονται οι λειτουργίες του εγκεφάλου. Δεν το προτείνω.
Εκτιμάτε ότι θα δούμε στο κοντινό μέλλον ανθρώπους να κατοικούν σε άλλους πλανήτες;
Πολλοί διάσημοι αστροφυσικοί, όπως ο Στήβεν Χόκινγκ, είπαν ότι η ανθρωπότητα μπορεί να επιβιώσει μόνο αν αποικήσει άλλους πλανήτες, αν φύγει από τα όρια της Γης. Πιθανώς ναι και θα ήθελα πολύ να κάνω ένα ταξίδι στον Άρη ή στον Κρόνο και να δω από κοντά τους υπέροχους δακτυλίους. Αλλά αυτό το εγχείρημα δεν είναι εύκολο, όπως εξηγώ και στο βιβλίο μου ‘Το Σύμπαν στο τσεπάκι σου’ από την Key Books. Και ο λόγος είναι ότι ο Άρης, για παράδειγμα, που θεωρείται το φαβορί για εποίκιση της ανθρωπότητας, δεν έχει ατμόσφαιρα που μπορούμε να αναπνεύσουμε. Και η βαρύτητα στον Άρη είναι διαφορετική από αυτήν στη Γη, με επιπτώσεις στον μυικό ιστό. Οπότε πρέπει να δημιουργήσουμε, να χτίσουμε πολιτείες με κατάλληλες συνθήκες. Όσοι έχουν χτίσει σπίτι ξέρουν πόσο δύσκολο είναι. Φανταστείτε τώρα να χτίσουμε ολόκληρες πόλεις σε έναν άλλο πλανήτη. Σενάρια εποίκισης του Άρη εξηγούν πως μηχανές και 3D printing κτιρίων θα μας βοηθήσουν να χτίσουμε πολιτείες. Το αν θα γίνει αυτό, το πόσο σύντομα θα γίνει και το πόσο σύντομα θα μπορέσει να ζήσει κάποιος σε νέες συνθήκες, αλλά και να επιβιώσει, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, πχ οικονομικούς, αλλά και από την τεχνογνωσία. Δεν πιστεύω ότι θα γίνει τα επόμενα 5-10 χρόνια.
Τι θα συνέβαινε αν σήμερα έπεφτε στην Γη ένας μετεωρίτης σαν αυτόν που είχε πέσει στον πλανήτη μας στην εποχή των δεινοσαύρων; Και πόσο πιθανό είναι ένα τέτοιο σενάριο;
Να το δούμε λίγο από την αρχή. Η Γη μας βομβαρδίζεται καθημερινά από αντικείμενα που βρίσκονται κοντά της ή έρχονται κοντά της. Αυτό που μας σώζει είναι η ατμόσφαιρα. Τα μικρότερα βραχώδη αντικείμενα καίγονται στην ατμόσφαιρα και τα ξέρουμε ως πεφταστέρια. Δεν είναι αστέρια, είναι μετέωρα και μετεωρίτες (όταν ένα μέρος τους φτάνει στο έδαφος). Όσο πιο μεγάλα είναι αυτά τα αντικείμενα τόσο πιο πιθανό είναι να μην καούν στην ατμόσφαιρα και να φτάσουν στο έδαφος και φυσικά να προκαλέσουν καταστροφές. Το αντικείμενο που πιστεύουν οι επιστήμονες ότι εξαφάνισε τους δεινοσαύρους ήταν ένας αστεροειδής διαμέτρου περίπου 10 χιλιομέτρων. Οι αστεροειδείς προέρχονται από την περιοχή ανάμεσα στους πλανήτες Άρη και Δια ή από τις άκρες του ηλιακού μας συστήματος. Μάλιστα ο Δίας μας προστατεύει από μεγάλα αντικείμενα. Είναι ένας πολύ μεγάλος αέριος πλανήτης, με μεγάλη μάζα, που έλκει και ‘καταπίνει’ αστεροειδείς που περνούν από κοντά του. Τι θα γινόταν λοιπόν αν ένας αστεροειδής σαν αυτό που προκάλεσε την εξαφάνιση των δεινοσαύρων πλησίαζε και τελικά έπεφτε πάλι στη Γη; Χαμούλης! Αναλόγως με το που θα έπεφτε της Γη, στεριά ή θάλασσα, θα είχαμε σεισμούς που μπορούσαν να διαρκέσουν για εβδομάδες, τσουνάμι, φωτιές μεγάλης κλίμακας, ακτινοβολία, έναν τεράστιο κρατήρα διαμέτρου χιλιομέτρων. Αυτά για αρχή. Μετά θα γέμιζε την ατμόσφαιρα με αέρια, δηλητηριώδη για τον άνθρωπο (πχ θείο) και σκόνη. Το φως του ήλιου δε θα διαπερνούσε αυτή τη σκόνη, η Γη θα έμπαινε σε νέα περίοδο των παγετώνων και ο άνθρωπος δε θα μπορούσε να επιβιώσει στην επιφάνεια.
Φυσικά οι επιστήμονες έχουν κάνει σενάρια για το τι θα συμβεί αν πέσει και μεγαλύτερο αντικείμενο, πχ 100 χιλιομέτρων. Τέτοια σενάρια λένε, ότι αν είχαμε αρκετό χρόνο να αντιδράσουμε, θα έπρεπε να φύγουμε από τη Γη και να εποικίσουμε άλλους πλανήτες. Οπότε, Do look up! Και φυσικά υπάρχουν επιστημονικά προγράμματα όπως του Center for Near Earth Object Studies, JPL (https://cneos.jpl.nasa.gov/ca/) που παρατηρούν το διάστημα και τα αντικείμενα που πλησιάζουν τη Γη, τα καταγράφουν και μετρούν το μέγεθος τους και την πορεία τους.
Οι περισσότεροι από εμάς, όταν κοιτάμε τον βραδινό ουρανό βλέπουμε… λαμπάκια διασκορπισμένα σε τυχαίες θέσεις. Τι διαφορετικό βλέπει με τα μάτια του ένας αστροφυσικός όταν κοιτά στον ουρανό και τι στοιχεία μπορεί να ξεχωρίσει;
Κι εμείς φωτάκια βλέπουμε, αλλά ξέρουμε ότι αυτά τα φωτάκια είναι αστέρια στο δικό μας γαλαξία ή πλανήτες στο ηλιακό μας σύστημα ή γαλαξίες. Αν είμαστε σε περιοχή χωρίς φωτορύπανση μπορούμε να διακρίνουμε τον γαλαξία της Ανδρομέδας με γυμνό μάτι και αν είμαστε στο νότιο ημισφαίριο τα νέφη του Μαγγελάνου.
Δεν θα ρωτήσω το κλασικό ερώτημα για το «αν υπάρχουν εξωγήινοι», αφού με βάση την στατιστική η απάντηση μάλλον θα συγκλίνει προς το «ναι». Αλλά εκτιμάτε ότι θα μπορέσουμε να έρθουμε σε επαφή με εξωγήινους στο κοντινό μέλλον; ‘Η να έρθουν αυτοί σε επαφή μαζί μας…
Υπάρχουν προγράμματα που ψάχνουν για εξωγήινη νοημοσύνη, όπως το SETI, το οποίο αναλύει δεδομένα στα ραδιοκύματα με σκοπό την ανίχνευση σημάτων από εξωγήινες τηλεπικοινωνίες. Μέχρι σήμερα δεν έχουμε βρει κάτι. Επίσης με υπέρυθρα τηλεσκόπια όπως το διαστημικό τηλεσκόπιο JWST μελετάμε τις ατμόσφαιρες πλανητών και εξωπλανητών με σκοπό την ανίχνευση χημικών στοιχείων κατάλληλων για ζωή σαν την ανθρώπινη. Όπως είπατε, οι πιθανότητες λένε ναι. Αλλά κάποιες θεωρίες λένε ότι αδίκως ψάχνουμε, γιατί όταν μια κοινωνία φτάσει να είναι τόσο εξελιγμένη τεχνολογικά όσο η δική μας, αυτοκαταστρέφεται.
Το νέο τηλεσκόπιο James Webb «πετάει» εκεί έξω και ήδη έχουμε αρχίσει να βλέπουμε κάποιες από τις εντυπωσιακές εικόνες που στέλνει. Τι εικόνες αναμένεται να δούμε στο μέλλον και σε τι ερωτήματα θα απαντήσει το συγκεκριμένο τηλεσκόπιο;
Το JWST είναι ένα πραγματικά καταπληκτικό τηλεσκόπιο. Μας βοηθά να δούμε στο υπέρυθρο της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Τα μάτια μας δε βλέπουν στο υπέρυθρο, οπότε αυτές οι φωτογραφίες που λαμβάνουμε είναι χρωματισμένες έτσι ώστε να είναι κατανοητές από και ευχάριστες στο ανθρώπινο μάτι. Ολόκληρη η επιστημονική κοινότητα παρατηρεί το σύμπαν με τα δεδομένα από αυτό το τηλεσκόπιο για να μελετήσει αστέρια και πλανήτες, γαλαξίες, τους πυρήνες τους, το πόσα αστέρια δημιουργούν, να παρατηρήσει τα πιο μακρινά αστέρια στο σύμπαν και να κατανοήσει πως δημιουργήθηκαν οι πρώτοι γαλαξίες, κάτι που δε το έχουμε παρατηρήσει ακόμα. Και φυσικά να συνδέσει όλα τα κομμάτια του παζλ μαζί, από τη δημιουργία των πρώτων αστέρων και γαλαξιών και το πως καταλήξαμε στο σήμερα. Και, όπως ανέφερα και πιο πριν, να βρει χημικά στοιχεία σε ατμόσφαιρες εξωπλανητών που μπορούν να υποστηρίξουν τη ζωή.
Υπάρχουν πιθανότητες η Γη να είναι επίπεδη;
OMG, ΟΧΙ. Ρωτήστε τους συνωμοσιολόγους που προσπάθησαν να αποδείξουν ότι η Γη είναι επίπεδη και απέδειξαν ότι δεν είναι. Πέρα από την πλάκα όμως, είναι λυπηρό το εκπαιδευτικό σύστημα που οδηγεί στην έξαρση της παραπληροφόρησης και της συνωμοσιολογίας. Μας πάει πίσω σαν κοινωνία. Γιατί δεν είναι θέμα να ‘κανουμε τη έρευνα μας΄, είναι ο φανατισμός που υπάρχει και ο μηδενισμός των επιστημόνων και της έρευνας τους, με πολύ κακές συνέπειες για την κοινωνία ως σύνολο (πχ δείτε πανδημία κόβιντ). Με ρωτήσατε αν θα εποικίσουμε άλλους πλανήτες σύντομα. Αν κάθε 50 χρόνια πρέπει να ξανα-ανακαλύπτουμε τον τροχό, δε νομίζω. Θυμάμαι πριν χρόνια στο Λος Άντζελες με είχε ρωτήσει ένας αμερικανός ‘Τι χρειαζόμαστε τη φυσική και τα μαθηματικά στο σχολείο;’. Πίστευε ότι είναι άχρηστη η γνώση που λάμβανε από το σχολείο του. Τότε η θεωρία συνωμοσίας για την επίπεδη Γη δεν ήταν διαδεδομένη, οπότε του απάντησα κάτι σχετικό με τους φόρους και πως πρέπει να έχουμε γνώση μαθηματικών. Μακάρι να μπορούσα να του απαντήσω τώρα και με αυτό το παράδειγμα.
Ποιες «διαστημικές» ταινίες θεωρείτε ότι είναι κοντά στα πραγματικά δεδομένα; Και σε ότι αφορά την οπτικοποίηση κάποιων πραγμάτων και σε ότι αφορά τους αριθμούς ή στοιχεία που παραθέτουν
The Martian, που μου άρεσε πάρα πολύ! Αν και είχε μερικές ανακρίβειες. Για παράδειγμα η αμμοθύελα που κατέστρεψε τον οικοσμό τους ήταν λιγάκι πιο ισχυρή από την πραγματικότητα. Θα περιμέναμε δηλαδή να είναι ένα απαλό αεράκι. Interstellar, με πραγματικές προσομοιώσεις για το πως η ύλη και το φως κινούνται γύρω από μια μαύρη τρύπα. Contact, αν και μας το χάλασε λίγο η Τζόντυ Φόστερ που άκουγε τα ραδιοκύματα. Δε τα ακούμε. Λαμβάνουμε τα δεδομένα στον υπολογιστή και τα επεξεργαζόμαστε. ΟΚ, αν είναι ραδιοκύματα από πάλσαρ μπορούμε να ακούσουμε τον ‘παλμό’, το επαναλαμβανόμενο σήμα που λαμβάνουμε από αυτά, αλλά μέχρι εκεί. Θέλω να πω Star Wars, που είναι από τα αγαπημένα μου, αλλά δυστυχώς δε μπορώ, ειδικά με τη χρήση του parsec, το οποίο είναι μονάδα μέτρησης απόστασης και όχι χρόνου.
Πως διασκεδάζετε; Για το ευρύ κοινό μάλλον είναι δύσκολο να φανταστεί έναν/μια αστροφυσικό π.χ. να είναι έξω σε ένα μπαρ, να χορεύει ή να πίνει ποτά.
Παράξενη ερώτηση. Προφανώς δεν έχετε βρεθεί ποτέ σε συνέδριο αστροφυσικών! Ναι, ποτά, φαγητά, φίλοι, χορός, ταξίδια.
Στο account σας στο Instagram κάνατε μια διαφορετική ανάρτηση με τίτλο «Φράσεις που λέμε στην αστροφυσική και στο σεξ». Αυτό που θέλω να ρωτήσω είναι πρώτον αν όντως αυτές οι φράσεις χρησιμοποιούνται στην Αστροφυσική και δεύτερον αν τέτοιες λίγο πιο «παιχνιδιάρικες» αναρτήσεις βοηθούν στο να επικοινωνηθεί η επιστήμη και ενδεχομένως να φτάσει και σε ένα πιο νεανικό κοινό
Χαίρομαι για αυτή την ερώτηση! Στο ίνσταγκραμ, όπως και στα άλλα μου σόσιαλ και στο βιβλίο μου ‘Το Σύμπαν στο τσεπάκι σου’, κάνω επικοινωνία της επιστήμης μέσω παραλληλισμών με την καθημερινότητα. Ένα πολύ πόπουλαρ ποστ είναι αυτό με τον παραλληλισμό της αστροφυσικής και του σεξ. Πράγματι οι εκφράσεις αυτές είναι καθημερινές, αυτό που αλλάζει είναι το κόντεξτ και έτσι εύκολο να βρούμε παραλληλισμούς. Αυτό που το κάνει προσιτό στο ευρύ κοινό είναι η χρήση του όρου σεξ, κάτι τόσο φυσιολογικό αλλά ταυτόχρονα στο μυαλό μας απαγορευμένο ή μέχρι και ταμπού, αναλόγως την κοινωνία. Για εμένα ο καλύτερος τρόπος να επικοινωνήσουμε την επιστήμη είναι οι παραλληλισμοί με την καθημερινότητα, γιατί αυτό μας είναι προσιτό και κατανοητό.
